ახალი ფინანსური ინსტრუმენტები

ნოდარ ლილუაშვილი
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის (ISET) სტუდენტი

ფინანსებზე ხელმისაწვდომობის შესაძლებლობები საქართველოში

საქართველო წარმოადგენს ზედა საშუალო შემოსავლის მქონე ეკონომიკას მზარდი ბიზნეს სექტორით, რომელიც ძირითადად შედგება მცირე და საშუალო საწარმოებისგან (SMEs). საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, 2022 წელს ქვეყნის ეკონომიკაში მცირე და საშუალო ბიზნესმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა, რაც შეადგენდა პროდუქციის 51.4%-ს, დამატებული ღირებულების 50.5%-ს და ბიზნეს სექტორში სამუშაო ძალის 60.1%-ს. თუმცა, ბიზნეს სექტორის ზრდის პოტენციალი, განსაკუთრებით მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის, აწყდება მნიშვნელოვან დაბრკოლებას ფინანსებზე შეზღუდული ხელმისაწვდომობის სახით. ეს შეზღუდვა აფერხებს ინოვაციის შესაძლებლობას ძირითად აქტივებსა და საბრუნავ კაპიტალში ინვესტიციების ლიმიტირებით. მსოფლიო ბანკის საწარმოთა უახლესი კვლევის მიხედვით, ბიზნესი ასახელებს ფინანსებზე ხელმისაწვდომობას, პოლიტიკურ არასტაბილურობასა და მუშახელის არაადეკვატურ განათლებას, როგორც ბიზნეს გარემოს მთავარ დაბრკოლებებს.
ფინანსური ლანდშაფტის სიღრმისეული ანალიზი და იგივე მსოფლიო ბანკის კვლევა ხაზს უსვამს, რომ ქართული ბიზნესის დამოკიდებულება დაფინანსების შიდა წყაროებზე უფრო მაღალია, ვიდრე სხვა მაღალი საშუალო შემოსავლის მქონე ეკონომიკებსა და ევროპისა და ცენტრალური აზიის რიგ ქვეყნებში. თითქმის ყველა მცირე და საშუალო საწარმოს შორის გამშვები ან შემნახველი ანგარიშების გავრცელების მიუხედავად, მცირე საწარმოების მხოლოდ 51%-ს და საშუალო საწარმოების 53%-ს აქვს წვდომა ფინანსურ მომსახურებაზე საბანკო სესხის სახით.
ეს განსხვავება შეიძლება მივაწეროთ სესხის გაცემაზე უარის მაღალ მაჩვენებელს. ევროპის საინვესტიციო ბანკის (EIB) მიერ 2018 წლის საბანკო დაკრედიტების კვლევის მიხედვით, ფინანსური ინსტიტუტები სესხებზე უარის თქმის ყველაზე გავრცელებულ საფუძვლად ასახელებენ კლიენტების რისკის მაღალ დონეს. ბანკები ასევე მიუთითებენ არასაკმარის უზრუნველყოფის გარანტიებზე, როგორც მცირე და საშუალო ბიზნესის დაკრედიტების შეზღუდვაზე. მართლაც, EIB კვლევის მიხედვით, უზრუნველყოფის კოეფიციენტი აღემატება 100%-ს ზოგიერთი სახის სესხისთვის.
ამასთან, ქალების სამეწარმეო პოტენციალი გარკვეულ შეზღუდვებს უკავშირდება. ფირმების მხოლოდ მეხუთედს ჰყავს ქალი თანამფლობელები, ხოლო ტოპ-მენეჯერებს შორის ქალები 16%-ს შეადგენენ (Enterprise Survey 2019). ფინანსებზე შეზღუდული ხელმისაწვდომობა, პოლიტიკური არასტაბილურობა და არაადეკვატური ცოდნისა და უნარების მქონე მუშახელი ქალი ტოპ მენეჯერების მიერ სახელდება, როგორც ბიზნესის კეთების ყველაზე დიდი დაბრკოლება.
საქართველოს ფინანსურ ლანდშაფტში, სადაც დომინირებს კომერციული ბანკები, ძალისხმევა იქნა გაღებული დაფინანსების წყაროების დივერსიფიკაციის კუთხით. ამ დივერსიფიკაციის მხარდასაჭერად შემოღებულ იქნა ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების სამართლებრივი ჩარჩოები – როგორიცაა იპოთეკური ობლიგაციები და სეკიურიტიზაცია.
2022 წელს მნიშვნელოვანი წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო საქართველოს მიერ იპოთეკური ობლიგაციების შესახებ კანონმდებლობის მიღება, რასაც მოჰყვა სეკიურიტიზაციის კანონი 2023 წლის დეკემბერში. იპოთეკური ობლიგაციები და სეკიურიტიზაცია გულისხმობს სხვადასხვა აქტივების გაერთიანებას, როგორიცაა სესხები, კომერციული ფასიანი ქაღალდების შესაქმნელად, რომლებიც შეიძლება გაიყიდოს ინვესტორებზე. ეს ინიციატივა მიზნად ისახავს ბანკები უზრუნველყოს მეტი ლიკვიდობითა და კაპიტალით, რათა ხელი შეუწყოს ეკონომიკის დაკრედიტებას, რაც პოტენციურად სარგებელს მოუტანს მცირე და საშუალო საწარმოებს ბიზნეს სესხებზე წვდომის მეშვეობით. გარდა ამისა, ვინაიდან კანონი არ ზღუდავს წარმოშობას მხოლოდ ფინანსური სექტორიდან, კომპანიებს შეუძლიათ გამოიყენონ მათი ის აქტივები, რომლებიც ფულად ნაკადებს წარმოქმნის, სეკიურიტიზაციის ინსტრუმენტის უზრუნველყოფისთვის.
უკრაინაში კონფლიქტის დაწყების შედეგად გამოწვეული არარეზიდენტების შემოდინების საპასუხოდ, საქართველოს საბანკო სექტორში სესხების დეპოზიტების საშუალო კოეფიციენტის (LDR) შემცირების მიუხედავად, სექტორთაშორისი საშუალო LDR რჩებოდა 101%, 2023 წლის ივნისის მდგომარეობით. როგორც იპოთეკური ობლიგაციები, ასევე სეკიურიტიზაცია შეიძლება გახდეს ბანკების რეფინანსირების ინსტრუმენტები; სეკიურიტიზაცია ასევე შეიძლება გამოყენებულ იქნას რისკის შესამცირებლად, რადგან ინიციატორი, როგორც წესი, უარს ამბობს სეკიურიტიზებული აქტივების საკუთრებაზე. ინვესტორებისთვის, იპოთეკური ობლიგაციების მიმზიდველობა განპირობებულია ორი მიზეზით – უზრუნველყოფის აქტივების გაერთიანებითა და ემიტენტის კერძო კაპიტალით, და ასევე ძირითადი უზრუნველყოფის მაღალი ხარისხით.
იმ კომპანიების ხელშეწყობისთვის, რომლებიც დაფინანსებას ეძებენ, ერთ-ერთი გზა არის იმგვარი ჩარჩოს შექმნა, რომელიც საშუალებას მისცემს ბიზნესს დაუკავშირდეს პოტენციურ მხარდამჭერთა წრეს კაპიტალის დაფინანსებისთვის. სახალხო დაფინანსება (Crowdfunding), ანუ პროექტის ან ბიზნესის დაფინანსების პრაქტიკა ინვესტორისგან ონლაინ პლატფორმების საშუალებით მცირე თანხების მოზიდვით, წარმოადგენს სიცოცხლისუნარიან მეთოდს. სახალხო დაფინანსებაზე ხელმისაწვდომობამ შეიძლება კომპანიებს მისცეს უფლება დააკმაყოფილონ თავიანთი დაფინანსების საჭიროებები საბანკო სესხის ან შიდა სახსრების გამოყენების გარეშე.
დაფინანსების არასაბანკო წყაროების ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესების კიდევ ერთი გზაა ლიზინგი. ამ შეთანხმების ფარგლებში, მოიჯარე მფლობელს უხდის თანხას გარკვეული აქტივის (აღჭურვილობის, მიწის და ა.შ.) გამოყენებისთვის, და ფარავს აქტივთან დაკავშირებულ ყველა ხარჯს და მოგებას. ზოგიერთი სახის ლიზინგი, მაგალითად, როგორიცაა ფინანსური იჯარა, შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც აქტივის შეძენის დაფინანსების საშუალება. ლიზინგი შეიძლება სასარგებლო იყოს მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის, რადგან ის იძლევა ინვესტიციისთვის საჭირო ფულადი სახსრების დროში გადანაწილების შესაძლებლობას, რაც ამგვარ ბიზნესებს ფინანსურ ტვირთს უმსუბუქებს.
ფაქტორინგი კიდევ ერთი ფინანსური ინსტრუმენტია, რომელიც საშუალებას აძლევს მცირე და საშუალო ბიზნესს გაყიდონ დებიტორული დავალიანება და, შესაბამისად, მომავალი ფულადი ნაკადები ლიკვიდურ აქტივებად გადააქციონ. ლიკვიდურობის გაუმჯობესების გარდა, ფაქტორინგი ასევე ათავისუფლებს კომპანიებს დებიტორული დავალიანების გადახდების კონტროლის პასუხისმგებლობისგან. ზოგადად, ფაქტორინგის განმახორციელებელი კომპანიები იღებენ ფაქტორირებული აქტივების რისკებს და ხელს უწყობენ გამყიდველის მიერ აღებული რისკების შემცირებას, რაც კომერციული ბანკების მიერ იდენტიფიცირებული ძირითადი პრობლემის – ბიზნესისთვის სესხებზე უარის თქმის საკითხის მოგვარებას უწობს ხელს.
პერსპექტივები და გამოწვევები
მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ საქართველოში კაპიტალის ბაზარი განუვითარებელია. მიუხედავად ამისა, კორპორატიული ობლიგაციების შიდა ემისია ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში გაიზარდა დაახლოებით 200 მილიონი ლარიდან 2017 წელს, და 800 მილიონ ლარს გადააჭარბა 2023 წელს.
საქართველოში სეკიურიტიზაციისა და იპოთეკური ობლიგაციების ბაზრის გაძლიერებისთვის მნიშვნელოვანი ფაქტორია ფასიანი ქაღალდების აქტივების ხარისხი. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს აქტივების – კონკრეტულად კი კომერციული ბანკების მიერ გაცემული სესხების მიმართ მნიშვნელოვან მოწყვლადობას წარმოადგენს დოლარიზაციის მაღალი კურსიდან გამომდინარე გაცვლითი რისკი, რომელიც 45.18%-ს შეადგენს, მიუხედავად გასული წლების სტაბილური კლებისა.
ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების ხელშეწყობისთვის მნიშვნელოვანი ნაბიჯია კრედიტის გაზრდა. ეს პრაქტიკა ემსახურება ხარისხის ამაღლებას და უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საკრედიტო რისკის შემცირებას. ყველაზე გავრცელებული მეთოდი გულისხმობს დამატებით უზრუნველყოფას, როდესაც ემიტენტი უშვებს ფასიან ქაღალდს ძირითადი აქტივებით, რომლის ღირებულება აღემატება სესხის ღირებულებას, ანუ სუბორდინაციას, რომელიც პრიორიტეტს ანიჭებს მაღალ რეიტინგულ ობლიგაციებს იმგვარად, რომ ძირითადი აქტივების დანაკარგი პირველად აისახება დაბალ-რეიტინგულ ობლიგაციებზე. დაბალი რეიტინგული ობლიგაციებით და მაღალი მარჟის კორექტირება, რომელიც წარმოადგენს სხვაობას ძირითად აქტივებზე პროცენტსა და უზრუნველყოფილ ინსტრუმენტებზე გადასახდელ პროცენტს შორის.
გარდა ამისა, ბოლო რეფორმებმა შეიძლება გააძლიეროს მწვანე, სოციალური, მდგრადი და სხვა მარკირებული (GSS+) ობლიგაციების გამოშვება, რომლებიც გამოიყენება გარემოსდაცვითი, სოციალური და მდგრადობასთან დაკავშირებული პროექტების დასაფინანსებლად. შესამჩნევია ქართული კომპანიების მიერ ასეთი ობლიგაციების განთავსების კუთხით არსებული ზრდის ტენდენცია, რომელიც 2022 წელს $90 მილიონიდან 2023 წელს $188 მილიონამდე გაიზარდა. ამის მაგალითებია ოქტომბერში „Georgian Renewable Energy Operations JSC“-ის მიერ 80 მილიონი აშშ დოლარის მწვანე ობლიგაციების გამოშვება 7%-იანი კუპონის განაკვეთით. 2022 წელს, 15 მილიონი აშშ დოლარის ღირებულების მდგრადობასთან დაკავშირებული ობლიგაციები შპს „ჯეოსთილის“ 9%-იანი კუპონის განაკვეთით 2023 წლის აპრილში და 15 მილიონი ლარის ღირებულების მწვანე ობლიგაციები სს „თიბისი ლიზინგის“ მიერ.
რაც შეეხება სახალხო დაფინანსებას (crowdfunding), ამ პრაქტიკის სამართლებრივი ბაზა ჯერ კიდევ არ არის შემუშავებული. იდეალურ შემთხვევაში, სახალხო დაფინანსების რეგულაციები უნდა ითვალისწინებდეს ძირითად პრინციპებს და უზრუნველყოფდეს პროცესის შედარებით სიმარტივეს და ხელმისაწვდომობას მცირე კომპანიებისთვის. სახალხო დაფინანსებისთვის ხელსაყრელი გარემოს შექმნა მოითხოვს იმგვარ დებულებებს, რომლებიც ამცირებენ არახელსაყრელ სელექციას, მორალურ ზიანს და ინფორმაციის ასიმეტრიას, ანუ ასპექტებს, რომლებიც დაფინანსების უფრო ტრადიციული ფორმებისთვისაა დამახასიათებელი.